De blauwgrijze horizon: het werk van Siebe ten Cate

Toen ik ‘Vergezicht over zee’ van de Friese schilder Siebe Johannes ten Cate zag, moest ik terugdenken aan een expositie die ik in 2004 bezocht. Het was een tentoonstelling van 19e en 20e eeuwse landschapsschilders die tot de Leidse School worden gerekend.

Deze tentoonstelling, in Museum De Lakenhal in Leiden, concentreerde zich rond Arend Jan van Driesten (1878-1969). Op een herfstige dag als vandaag komen bepaalde schilderijen in mijn herinnering naar boven. Vooral wanneer de straten, de bomen en de huizen grauwmistig zijn. Wanneer glanzende druppels als een net-niet transparante deken over de wereld liggen en kleuren naar elkaar trekken.

IJl Blauwgrijs

Eén werk van Van Driesten sprong er voor mij uit: een olieverf met de titel ‘Gezicht op de Noord Aa’. Bij hoogwater sta je op een smalle grasdijk in de uiterwaarden. Linksvoor het water. De horizon is laag. In mijn beleving was het schilderij ook laag opgehangen waardoor het effect dat je zélf in het landschap stond, versterkt werd. Om de waterhoogte te bekijken ben je tot het verst mogelijke punt gelopen, één stap verder en je krijgt natte voeten.

Aan dit schilderij van Van Driesten moest ik dus denken toen ik het blauwgrijze ‘Vergezicht over zee’ van Siebe ten Cate zag. In deze pasteltekening is de horizon ook onder de middellijn van het schilderij geplaatst. Beide werken hebben de impressionistische en atmosferische kenmerken van schilderijen en tekeningen uit het laatste kwart van de 19e, vroege 20e eeuw en beide werken trekken je de voorstelling in.

Maar de pastel van Ten Cate heeft daarbij ook iets heel moderns. Dat zit hem in het kleurgebruik, het ijle blauwgrijs dat bijna ongemerkt overgaat in al even teer groenroze maakt van ‘Vergezicht over zee’ een haast abstracte compositie. Alleen de strekdam links helpt je bij het bepalen van het thema en van je positie ten opzichte van de zee. Ten Cate mag dan twintig jaar vóór van Driesten geboren zijn, in schilderkunstig opzicht is de Friese schilder moderner.

Stil, dromerig en melancholisch: Siebe Johannes ten Cate

Siebe Johannes ten Cate (1858-1908), zoon uit een familie van burgemeesters en handelslieden uit Sneek, bezocht kunstacademies in Amsterdam, Antwerpen en Brussel om zijn tekentalent verder te ontwikkelen. Vanaf ca. 1884 woonde hij in Parijs in een atelier-woning op Montmartre. Naar verluidt was Ten Cate een stille, dromerige man met een melancholieke inslag.

Ondanks zijn teruggetrokken karakter bood hij de veel wereldser schilder Kees van Dongen enkele maanden onderdak na diens aankomst in Parijs rond 1897. Via Van Dongen kwam hij in contact met bekende schilders als Camille Pisarro en Alfred Sisley.

Vincent van Gogh behoorde ook tot zijn kennissenkring. Ten Cate had hem leren kennen tijdens een vakantie in Nederland toen beide mannen aan de Loosdrechtse Plassen schilderden. Van Gogh schrijft over Ten Cate dat zijn Parijse woning altijd keurig onderhouden was en de kunstenaar zelf een nette verschijning was, gekleed in zwart laken. Ten Cate exposeerde regelmatig en verkocht zijn werk in de betere Parijse kringen en salons. Het impressionisme was dan misschien wel over het hoogtepunt heen maar nog altijd gezocht.

Een ware kunstenaar

Siebe ten Cate mocht dan wel bevriend zijn met Kees van Dongen en Vincent van Gogh, van artistieke beïnvloeding lijkt nauwelijks sprake te zijn geweest. Waar de schilderijen van de twee laatstgenoemden opvallen door hun felle kleurgebruik en royale, expressieve schildertoets, kenmerkt het oeuvre van de geboren Fries zich door een ingetogen handschrift en het gebruik van grijzen, blauwen en wit, waterkleuren die passen bij de regenachtige en winterse thema’s die Ten Cate vaak uitbeeldde.

Toen Siebe ten Cate in 1908 onverwacht op straat in Parijs overleed, deden in zijn geboorteplaats Sneek al snel verhalen de ronde die het beeld opriepen van een verarmde schilder, eenzaam ploeterend in een klein ateliertje. Ten Cate mag dan geen rijk man geweest zijn, maar de werkelijkheid lag toch iets anders.

Of, zoals Pieter Herfst, leerling van Van Driesten, het ware kunstenaarschap omschreef in een lezing in 1979: “De moed om dan toch zo’n beroep te kiezen moet wel voortgekomen zijn uit een innerlijke drang die slechts ware kunstenaars bezielt”. Terecht eerde Sneek deze ‘kleine’ schilder in 2012 met een overzichtstentoonstelling in het Fries Scheepvaartmuseum.

Vergezicht over zee. Pastel, 29,5 x 39 cm r.o. get. en gedateerd 1904.
Decemberveiling 2016 Venduehuis der Notarissen Den Haag

Philomeen van ’t Hooft
Venduehuis der Notarissen Den Haag

Terug naar het nieuwsoverzicht