Op zoek naar grazende kalfjes: het werk van Mondriaan

Bij het grote publiek is Piet Mondriaan (1872-1944) bekend als de schilder van de composities met de primaire kleurvlakjes in geel, rood, blauw, zwart en grijs. Hij maakte deze abstracte composities vanaf 1920.

Mondriaan is ook de maker van ‘Victory Boogie Woogie’, het schilderij waar twee jaar geleden in Nederland zoveel om te doen was: Het werk is eigendom van de Nederlandse staat en die wilde dit laatste, onvoltooide schilderij van Mondriaan te gelde maken om de Groningse bevolking te compenseren voor de geleden schade aan hun huizen door de ondergrondse gaswinning. Deze gedachte alleen al geeft aan dat een zeer hoge verkoopopbrengst werd verwacht. Het doek zou misschien wel het drievoudige van het aankoopbedrag kunnen opleveren. De 82 mln gulden in 1997 zou ruim 100 mln euro kunnen worden, was de reële verwachting.

‘Grazende kalfjes’

Het vroege werk van Piet Mondriaan omvat naturalistische thema’s: boerderijen, weides met grazend vee, bloemen, een slootkant met bomen of een stilleven met appels. Alle bekende werken van de schilder zijn overzichtelijk bijeengebracht in de zogeheten catalogue raisonné, maar twee werken, waarvan men het bestaan kende, bleven onvindbaar.

Eén van die doeken was in 1903 tentoongesteld in het Stedelijk Museum in Amsterdam en staat in de tentoonstellingslijst omschreven als ‘Grazende Kalfjes’. Vermoed wordt dat dit schilderij in 1909 bij het toenmalige veilinghuis Voskuil in Amsterdam onder de hamer is gekomen als ‘Landschap met vee’. Daarna raakt het doek uit beeld.

Kleur bekennen

In 2006 werd bij een ander Amsterdams veilinghuis een schilderij verkocht van Frits Mondriaan, de oom van Piet. Dit werk met de titel ‘Vee in een boomgaard’ werd aangekocht door een kunsthandelaar uit het midden van het land. Hij kocht het op basis van de foto’s in de verkoopcatalogus. Toen het werk arriveerde, realiseerde hij zich dat hij waarschijnlijk een heel bijzondere aankoop had gedaan. Dit schilderij zou wel eens van Piet Mondriaan zelf kunnen zijn en niet van oom Frits.

De koper ging vervolgens te rade bij enkele Mondriaan-kenners die het werk niet alleen op stilistische en schildertechnische aspecten bekeken maar ook op kleurgebruik, penseelstreek voor penseelstreek. Joop Joosten, co-auteur van de catalogue raisonné, erkende het schilderij als een Piet Mondriaan.

Iets later werden er röntgenfoto’s gemaakt bij de TU in Delft onder auspiciën van Dr. Jan van der Lubbe. De gebruikte pigmenten werden geanalyseerd en vergeleken met ander werk dat met zekerheid aan Piet Mondriaan kan worden toegeschreven.

Tenslotte werd het schilderij in juli 2007 onderzocht in Grenoble bij The European Synchrotron Radiation Facility. De synchroton is een kilometers groot super-röntgenapparaat dat informatie oplevert over de verflagen van het schilderij. Dit onderzoek werd uitgevoerd onder leiding van de inmiddels wereldbekende expert Prof. Dr. Joris Dik (TU Delft).

‘Grazende Kalfjes’?

Alle onderzoeken tezamen leverden opmerkelijke vondsten op. Onder het huidige tafereel bevinden zich meerdere onderschilderingen. In de eerste opzet van de compositie had méér vee in de boomgaard gegraasd want er werden nóg twee kalfjes ontdekt.

Vervolgens bleek onder deze voorstelling een stilleven met appels, een vaas, een kom en boeken te zijn gepenseeld, een thema wat Piet Mondriaan meerdere keren heeft geschilderd. Op het spieraam aan de achterzijde van het werk zijn ook interessante zaken ontdekt: zo staat daarop de naam ‘Mondriaan’ voluit geschreven zoals bekend uit Piet Mondriaans brieven en vinden we er de titel van het werk ‘Grazende Kalfjes’.

Ook staat erop vermeld waar de maker van het schilderij destijds woonde: Ringdijk 81. Omdat Piet Mondriaan op dit adres in Amsterdam-Watergraafsmeer heeft gewoond van mei 1903 tot medio januari 1904 is het werk vrij exact te dateren.

Verder is bewezen dat aan de eerste letter van de handtekening op het doek is gewerkt. Frits Mondriaan ondertekende zijn doeken in een zwierig handschrift, neef Piet had vaak een stijvere manier van signeren met blokletters.
Alles lijkt erop dat van de P een F is gemaakt. Dit moet dan zijn gebeurd rond 1910 toen kunstwerken van Frits Mondriaan voor een wat hogere prijs werden verkocht dan die van Piet Mondriaan. De vraag is wie deze ogenschijnlijk kleine ingreep heeft uitgevoerd. Want alleen daardoor is het doek 97 jaar lang als ‘vermist’ beschouwd en kon het in 2006 worden aangekocht voor de waarde van een Frits Mondriaan, en dat is natuurlijk een fractie van de marktwaarde van die van een vroege Piet Mondriaan.

Philomeen van ’t Hooft
Venduehuis der Notarissen Den Haag

Terug naar het nieuwsoverzicht