11 november 2019 | Bij nacht en ontij

Nocturnes

Natuurverschijnselen zoals zons- en maansverduisteringen, kometen, vulkaanuitbarstingen en het Noorderlicht hebben altijd de belangstelling getrokken van schilders en tekenaars. Sommigen zijn zich zelfs gaan specialiseren in de weergave ervan. Ook de uitbeelding van een interieur bij avond of nacht werd een thema waarop sommige kunstenaars zich toelegden. Kleuren veranderen door schaduwen, donkerte kan voor ogenschijnlijke veranderingen van vormen zorgen, om maar niet te spreken van bijzondere associaties, angsten en waanbeelden die de duisternis kan oproepen. Het genre wordt nocturne genoemd. 

De nocturne is niet alleen gekend in Nederland. Ook in Duitsland, Zwitserland en in de Scandinavische landen worden maanverlichte landschappen, natuurverschijnselen die diepe schaduwen opleveren of interieurs bij kaarslicht geapprecieerd. In de 19^e eeuw wedijverden Rijnlandschappen en gezichten op Noorse fjorden bij maanlicht om de gunst van de kunst liefhebbende koper. 

Maneschijntjes en kaarslichtjes

In Nederland, in het midden van de 17^e eeuw, legde Aert van der Neer (overleden 1677 in Amsterdam) zich toe op nocturnes van met name Hollandse landschappen waar het maanlicht de enige lichtbron is. De maan weerkaatst dan bijvoorbeeld in een rivier of in een ijsvlakte en een zilverwit licht strijkt langs wolken, bomen, huizen en boten. Net als een elfje in een sprookjesfilm dat met haar toverstaf alles aanraakt wat maar een accent kan gebruiken. In Nederland werden nocturnes ook wel ‘maneschijntjes’ genoemd, wanneer de voorstelling zich afspeelt in de openlucht, of ‘kaarslichtjes’, wanneer de scène binnenskamers plaatsvindt. 

Aangeraakt door maanlicht

Andreas Schelfhout (1787–1870) schilderde in 1852 dit rivierlandschap met een aangemeerde boot bij een molen. Het is avond en bijna windstil. Een enkele rimpeling in de weerspiegeling van de maan in het water geeft aan dat er nauwelijks stroming is. Windstilte en rimpelloos water zijn twee natuurverschijnselen die vaak samengaan. Langs de nachtdonkere oevers van de rivier is rechts een molen te zien en links een huis in het bos. Rode kleuraccenten, niet meer dan een snelle penseeltoets, verbeelden het licht van brandende kaarsen of van een olielamp in de molen en in het huis. Er is daar iemand aanwezig.

De molenwieken zijn aangeraakt met maanlicht net zoals een spinnenweb in de herfst kan schitteren door dauwdruppels. In de grasoever vangen enkele planten een zilverig accent en dat geldt ook voor de zeilboot, waar een man bezig is met de tuigage. In het water heeft Schelfhout de koppen van de meerpalen rechtsvoor een klein lichtaccentje gegeven in de vorm van een dotje witte verf. Het wolkendek boven de voorstelling is opgebroken; daarachter is een nachtblauwe lucht met sterren te zien. Schelfhout heeft de hele schilderkunstige trukendoos geopend om deze idyllische nocturne geloofwaardig neer te zetten op doek. Daarbij straalt het schilderij naast ontzag voor de natuur, of tenminste diepe interesse daarin, ook kalmte en rust uit. Mens en natuur zijn in harmonie met elkaar.

Vuur in de nacht

Verwant aan de nocturne is de weergave van vulkaanuitbarstingen; daar is de harmonie tussen natuur en mens ver te zoeken. Het tweede landschap dat ik u presenteer is goedbeschouwd geen rivierlandschap maar een zeegezicht. In de 18^e eeuw zijn de uitbarstingen van de Vesuvius op Sicilië een natuurfenomeen dat veel aandacht trekt. Het is nogal wat: na veel gerommel diep in de aarde volgt die grote knal waarbij de ‘deksel’ van de vulkaan openbarst en de lucht verlicht wordt door een geel en rood vuur dat tientallen meters omhoog uit de kratermond spuit. Dat gaat gepaard met een regen van brandende stenen en gloeiende, uitstromende lava.

Een onbekende Italiaanse schilder legde in de 18^e eeuw één van die uitbarstingen van de Vesuvius vast. Het natuurgeweld krijgt alle ruimte in het schilderij. De horizon is laag in het doek geplaatst en daar zien we toeschouwers uitgebeeld in allerlei stadia van emotie. Een visser in een roeiboot heft van schrik een roeispaan op, vlak daarnaast loopt een man haastig weg. Rechts is een vrouw op de knieën gevallen, zij spreidt haar armen in angst en afschuw. We kunnen haar houding ook lezen als het afsmeken van de goden bij het zien van dit onheil. Andere toeschouwers lijken het spektakel rustiger te ondergaan. Het zijn bijna silhouetten die donker afsteken tegen de alles dominerende oranje-gele gloed van de vulkaanuitbarsting. Reizigers die in de 18^e eeuw Italië bezochten tijdens hun ‘Grand Tour’ door Europa konden in Napels waaiers kopen waarop de uitbarsting van de Vesuvius was geschilderd. Twee van zulke waaiers bevinden zich in de collectie van het Rijksmuseum in Amsterdam. In het centrum van het waaierblad is de eruptie van de vulkaan bij nacht afgebeeld. Links en rechts van de nocturne zijn landschappen geschilderd die Sicilië en de vulkaan bij daglicht verbeelden.

De nocturne als genrestuk is altijd populair geweest, in Nederland en daarbuiten. Veel schilderijen in, bijvoorbeeld, de collectie van het Haagse Museum Mesdag zijn landschappen bij maanlicht. De verzameling werd aan het eind van de 19^e eeuw opgebouwd. En op de Parijse ‘Salon’ van 1899 wijdde een kunstcriticus van de Gazette des Beaux-Arts zelfs een apart hoofdstuk aan ‘Les Heures, principalement du soir et de la nuit’.

Bij nacht en ontij, de nocturne blijft fascineren.

Philomeen van ’t Hooft
Venduehuis der Notarissen Den Haag

Autumn Auction | Venduehuis Den Haag | 13 november 2019

Kavel 62 | Andreas Schelfhout (1787–1870) | Een rivierlandschap bij maanlicht met een boot voor anker bij een molen

Olieverf op paneel, 31 x 45,5 cm

Richtprijs € 6.000 – 8.000

 

Kavel 24 | Italiaanse School, 18^e eeuw | De uitbarsting van de Vesuvius

Olieverf op doek, 122 x 94 cm

Richtprijs € 2.000 – 3.000

Terug naar het nieuwsoverzicht