10 december 2019 | Op zoek naar harmonie in contrasten, over het werk van César Domela Nieuwenhuis

Een Nederlander in Parijs, het jongste lid van De Stijl

Wanneer je de zoon of dochter bent van een Bekende Nederlander, kan de naam van je vader of moeder je in de weg zitten bij je persoonlijke ontwikkeling. Kan dit het geval zijn geweest bij César Domela Nieuwenhuis? Bij de dubbele achternaam Domela Nieuwenhuis zal bij sommigen van u wel een belletje gaan rinkelen. César is de zoon van Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919), één van de oprichters van de socialistische beweging in Nederland. Ik vraag mij af in hoeverre het politieke milieu thuis ertoe heeft bijgedragen dat César op 18-/19-jarige leeftijd uit Nederland vertrekt en zijn naam verandert.

 César Domela (1900-1992), zoals hij zichzelf noemt, mét of zonder accent aigu op de e in Domela, heeft een groot deel van zijn leven in het buitenland gewoond, in Parijs, in Berlijn en vanaf 1933 weer in Parijs. Als kunstenaar is hij autodidact. Na een natuurstudie woont hij tussen 1919 en 1923 in het Zwitserse Ancona en zijn vroege schilder- en tekenstijl laat zich omschrijven als expressionistisch. Rond 1924 richt hij zich op abstract geometrische kunst en constructivistische composities. Hij maakt collages, fotomontages en kubistische objecten waarin hij, naar eigen zeggen, harmonie zoekt in contrasten van kleuren, materialen en lijnen. In 1924 treedt hij toe tot De Stijl; híj is dan het jongste lid van deze beweging. 

De Stijl, tijdschrift en beweging

De Stijl is aanvankelijk de naam van het tijdschrift dat in 1917 voor het eerst wordt uitgegeven; later wordt het de naam voor een brede beweging in de kunst met Theo van Doesburg, Bart van der Leck, Piet Mondriaan en Gerrit Rietveld als voortrekkers. In de beginjaren van het tijdschrift, 1917-1922, zijn er duidelijk omlijnde ideeën die mede voortkomen uit de sociaal - economische crisis in de jaren van en na de Eerste Wereldoorlog. In de ogen van De Stijl heeft kunst niet alleen een esthetische maar ook een sociale rol te vervullen. Relatief veel leden van De Stijl hebben een communistische achtergrond, waaronder de architecten Rietveld en Van ’t Hoff.

Wanneer blijkt dat Van Doesburgh het tijdschrift volschrijft met persoonlijke ideologieën en gedichten (vaak onder een pseudoniem) leidt dat tot een leegloop binnen de groep. Van Doesburgh trekt de conclusie dat Nederland niet klaar is voor zijn vernieuwende ideeën en hij zoekt geestverwanten in Duitsland en in Parijs, waar hij zich zal vestigen. Daar, in 1924, leert hij César Domela kennen. Domela sluit zich aan bij De Stijl maar zal niet lang bij de kring behoren, want zijn toepassing van diagonale lijnen is voor Van Doesburgh ‘vloeken in de kerk’. Na amper twee jaar maakt Domela zich los van De Stijl en gaat hij zich toeleggen op driedimensionale reliëfs. Voor reclamedoeleinden maakt hij fotomontages en fotocollages en verder maakt hij ontwerpen voor glas-in-lood en voor sieraden. 

Een dubbelwerk uit de expressionistische periode

Het werk dat ik hier presenteer, is een gouache uit de overgangsperiode waarin Domela nog expressionistisch werk maakt maar waarin geometrische vormen al aanwezig zijn en ook de vertaalslag naar abstractie al voorzichtig zichtbaar wordt. De gouache stelt twee aronskelken voor in een vaas.

 

Het lijnenspel is expressief en zwaar aangezet. Ik zie er een voorbode in van zijn ontwerpen voor glas-in-lood. De witte bloemen van de aronskelken steken scherp af tegen het zwart van de bloemstengels, de vaas en de details in de achtergrond van het schilderij.  De grote bladeren die samen met de twee witte kelkbloemen in de vaas zijn gestoken, hebben een driehoeksvorm die zich herhaalt in de kelken. Ook het spel van rechte en gebogen lijnen onder en achter de vaas laat zich vertalen naar hoogtelijnen in reliëfs. Op de achterzijde van het blad bevindt zich een tamelijk natuurgetrouwe studie van een kaketoe.

De vroege reliëfs van Domela hebben geometrische composities in de trant van De Stijl, maar opvallend veel werken tonen ook gebogen lijnen waarin sterk gestileerde bladmotieven zijn te herkennen. César Domela heeft naast zijn liaison met De Stijl zijn interesse voor de natuur nooit verloren; hij heeft er een nieuwe vormentaal voor ontwikkeld.

Philomeen van ’t Hooft
Venduehuis der Notarissen Den Haag

César Domela (1900-1992) | Twee Aronskelken in vaas, verso: studie van een kaketoe | Gouache op dik papier, 65 x 51 cm

Algemene Kunst- en Antiekveiling december 2019 | Venduehuis Den Haag

Lotnummer 179 | Richtprijs € 800-1.200

Terug naar het nieuwsoverzicht