17 juli 2020 | “Die tinteling van licht (…) weer te geven”

Bladerend door oude fotoalbums moest ik terugdenken aan de vakanties in mijn jeugd. Velen bleven in Nederland. Voor wie in de grensstreek woonde was de actieradius wat breder: België of Duitsland lag om de hoek. Toch was de reisafstand beperkt, net zoals nu, de zomer van 2020.

Mijn eerste stappen over de grens moet ik in Duitsland gezet hebben, in het Eifelgebied dat bezaaid is met kleine, charmante stadjes. In mijn herinnering rijgen de vakwerkhuizen met bakken vol rode en roze geraniums zich daar aaneen langs keurig verzorgde bakstenen straatjes. Het ‘gut-bürgerliche’ gevoel wordt versterkt bij de brug over het obligate riviertje waar aan de leuningen ook bloembakken hangen. De kerk, het raadhuis, de monumentale fontein op het centrale plein zijn overal terugkerende beeldelementen die zulke stadjes het etiket ‘schattig’ geven. 

Het schilderij ‘Landschap nabij Monschau’

Monschau is zo’n stadje in de Duitse Eifel waar het lijkt of de tijd twee eeuwen stil heeft  gestaan. Tussen 1904 en 1909 bezocht de schilder Ferdinand Hart Nibbrig (1866-1915) de heuvels van Zuid-Limburg en het Eifelgebied. Zijn beeld van het stadje was anders dan het mijne: ik zag de pittoreske straatjes, Hart Nibbrig trok de heuvels in en schilderde Monschau vanaf een hoog gelegen standpunt. Dikke, grijsgrauwe kasteelmuren trekken nu alle aandacht. Daarmee wordt Monschau bij Hart Nibbrig eerder stoer dan schattig; niets verraadt de pittoreske sfeer die je beneden zult aantreffen.

Het schilderij ‘Landschap nabij Monschau’ bestaat van dichtbij gezien uit een explosie van heldere, soms felgekleurde, hoekige streepjes, de pointillé-techniek. Neem je wat afstand en knijp je je ogen een beetje dicht, dan vermengen de streepjes zich optisch en blijken ze vormen in zich te herbergen. Binnen die kleurentoetsen worden muren, torens, boomgroepen, heuvels en een aflopende berghelling zichtbaar. Op die berghelling is er één klein focuspunt: de gestalte van een vrouw met een rode sjaal of rood mutsje. Wanneer je haar volgt, volg je automatisch het onzichtbare bergpaadje naar beneden en zul je het kasteel bereiken.

De keuze om zijn onderwerp vanuit de verte en tegelijk ook vanaf een hoger standpunt te bekijken heeft Hart Nibbrig vaker toegepast. Bekend zijn zijn wijdse gezichten op het Zeeuwse dorp Zoutelande, op Mechelen in Zuid-Limburg en op Rhenen, op de Utrechtse heuvelrug. Er zijn geen beeldelementen die het blikveld links en rechts begrenzen. Ook ontbreekt in veel panoramische landschappen de mens; in dat opzicht vormt dit werk daarop een uitzondering.

Luminisme

Ferdinand Hart Nibbrig is in het bijzonder geïnteresseerd in lichteffecten en de weerkaatsing van het felle zonlicht. Biograaf P.H. van Moerkerken tekent in Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift 22 (sept. 1901) op dat het streven van Hart Nibbrig was “die tinteling van licht, die zuiverte van atmospheer, welke zo lang reeds zijn begeerte was geweest” weer te geven. Daarmee behoort hij tot de groep Nederlandse en Belgische kunstenaars die aan het begin van de 20e eeuw experimenteert met de weergave van licht. De beweging die bekend staat als Luminisme (van ‘Lumen’, Latijn voor ‘licht’) is ontstaan uit het Neo-Impressionisme en de Haagse School. Deze stromingen hadden zich al eerder beziggehouden met de kleurenleer, het ontleden van licht en de effecten van daglicht op personen en hun omgeving.

Het Luminisme wordt algemeen niet gezien als een kunststroming die wordt gedragen door een brede groep internationale, kunstenaars die, al dan niet via rechtstreekse contacten, elkaar over en weer beïnvloeden. Ook is de aandachtspanne beperkt tot slechts een tiental jaren. Zoals de journalist Jr. J. Everts in 1905 schreef in Geïllustreerd Magazijn 13 (1905): “t [is] de schilders dezer richting voornamelijk om licht, het felle buitenzonnelicht in hun schilderijen te doen, en [zij] weten dit te manifesteren door sterk geprononceerde, ja bijna schelle kleuren”.

In de periode ca. 1897-1817 komt jaarlijks in het Zeeuwse Domburg een aantal kunstenaars bij elkaar voor wie de weergave van het licht een van de grootste uitdagingen is. Jan Toorop (1858-1928), Piet Mondriaan (1872-1944), Jacoba van Heemskerk (1876-1923), Marie Tak van Poortvliet (1871-1936) en Jan Sluyters (1881-1957) vormen de kern van de groep. Toorop is de centrale figuur binnen het gezelschap; de schilder Mies Elout-Drabbe (1875-1956) wordt beschouwd als de muze van velen van hen. De leden wonen en werken in de zomermaanden in Domburg en beheren er zelfs een eigen houten tentoonstellingslokaal. Net als Oosterbeek, Laren, Bergen en Katwijk mag Domburg met recht tot een van de belangrijkste ‘kunstenaarsdorpen’ in Nederland worden gerekend.

Ferdinand Hart Nibbrig verblijft tijdens zijn bezoeken aan Walcheren tussen 1910-1915 in het iets zuidelijker gelegen Zoutelande, maar de schilder neemt wel de rol van voorzitter op zich van het Regelings Comité dat de exposities in het tentoonstellingslokaal in Domburg organiseert.

Het Luminisme strekt zich ook uit over andere kunstdisciplines: de muziek, de literatuur en de poëzie. In het geschreven woord is een kenmerk van luminisme het weergeven van een sfeer door middel van een bijna onuitputtelijke reeks aan details. De dichter Henriette Roland Holst, de historicus Jan Huizing (bekend van ‘Herfsttij der Middeleeuwen’) en de schrijver Arthur van Schendel voelen zich verwant aan de beweging. In ‘Het zelfportret’ in Verzameld werk. Deel 7 (1978) van Arthur van Schendel is een gesprek opgenomen tussen de hoofdpersoon Speelder en de schilder Bommel, die zojuist een portret van hem heeft voltooid: “Het spijt mij, zeide Speelder, het behaagt mij niet. Ik ben luminist, antwoordde Bommel, en ik zie u zo.”

Wie deze zomer niet weg kan of weg durft te gaan, kan reizen in oude fotoalbums, in boeken en in tentoonstellings- en veilingcatalogi. Op die tocht zou je zomaar in Monschau kunnen belanden.

Philomeen van ’t Hooft
Venduehuis der Notarissen Den Haag 

Old Masters, Nineteenth Century & Early Modern Art | 8 september 2020

Ferdinand Hart Nibbrig (1866-1915) | Gezicht op het kasteel van Monschau in de Eifel (Duitsland) | Circa 1904-1909 | Beeldmaat 50 x 60 cm

Kavel 159 | Richtprijs € 18.000 – 22.000

 

Terug naar het nieuwsoverzicht