30 september 2020 | Terugkeer of vertrek, over een werk van Reinier Lucassen

De terugkeer van Hebdomeros is een titel die intrigeert, minstens zo zeer als het schilderij dat deze titel draagt. Wie of wat is Hebdomeros? Is het de naam van de boot, niet geschilderd op het vaartuig  maar gegrift in de lucht erboven? Is het de naam van een persoon op die boot of van de reisbestemming? En hoe duiden we die opvallende, donkere baan onder of achter de boot die het gevoel van verte oproept en verplaatsing maar tegelijk ook de boot optilt tot hoog in het beeldvlak? Het kunstwerk nodigt uit tot nader onderzoek. 

Een vette knipoog

Reinier Lucassen (Amsterdam 1939) wordt gerekend tot de Nieuwe Figuratie, een kunststroming in de jaren ’60 van de vorige eeuw, met kunstenaars als Roger Raveel, Raoul de Keyser en Alfons Freymuth die herkenbare beelden in hun werk toepassen ondanks de dominante abstracte kunst van die tijd.  Lucassen introduceert ook populaire beeldelementen zoals een ketchupfles, een hotdog of Kuifje. Daardoor wordt hij tevens gezien als de eerste Nederlandse vertegenwoordiger van pop art. Met bevriende kunstenaars Jan Dibbets en Ger van Elk zet hij zich graag af tegen de ‘serieuze’ abstracte kunst, het liefst met een vette knipoog:  In 1967 richt het drietal het Internationaal Instituut tot Herscholing voor Kunstenaars op, met als één van de wervingsteksten ‘Lucassen schenkt u een zonnige Levenskijk. Schilderde u tot voor kort slechts uien en eieren, na één les reeds ziet u de schoonheid van knakworst.’ 

Leentjebuur in de kunstgeschiedenis

Als kunstenaar is Reinier Lucassen een alleseter. Zelf zegt hij: ‘Ik gebruik taal als beeld. Ik werk heel associatief en verwerk in mijn schilderijen de fenomenen die mij bezig houden.’ Hij onderzoekt, zo u wilt ‘leent’, uit de volle breedte van de kunstgeschiedenis. Stijlen, beeldtradities en directe verwijzingen naar topstukken uit de schilderkunst zijn in zijn werk terug te vinden. Beeldelementen van Van Gogh, Mondriaan en Magritte worden door Lucassen overgenomen en ook in de titels van zijn werken zijn de citaten aanwezig. Een mooi voorbeeld is ‘Stilleven met hamburger; naar Klinger en Rosenquist’ waarin Lucassen verwijst naar de Amerikaanse pop art schilder James Rosenquist en de Duitse symbolist Max Klinger. Ook de kunst uit de klassieke oudheid inspireert hem. Zo verwerkt hij architectuurelementen uit de Grieks-Romeinse oudheid in zijn schilderijen. Dit brengt ons bij De terugkeer van Hebdomeros (2), want ook hier heeft Lucassen zich laten inspireren door een beroemdheid uit de kunstgeschiedenis: Giorgio de Chirico.

Inspiratie bij De Chirico

Hebdomeros is de titel van een surrealistische novelle geschreven door de Grieks-Italiaanse schilder, dichter en schrijver Giorgio de Chirico (Volos 1888 - Rome 1978). Na een korte, succesvolle carrière wordt De Chirico op 29-jarige leeftijd op een zijspoor gezet omdat vooral collega-kunstenaars zijn stijlontwikkeling niet waarderen. De Chirico schildert dan inmiddels in een barokke trant à la Rubens, ver verwijderd van het surrealisme waarmee hij beroemd is geworden en waarmee hij zijn vooraanstaande positie binnen de Parijse avant-garde heeft verdient. Het antwoord van De Chirico op alle kritiek is een boek, Hebdomeros, uitgegeven in 1929 in Parijs bij Editions de Carrefour.

Een Messiaanse figuur

Jan Svenungsson schrijft (in TEXT-Revue, Heft 7, 2009) dat Hebdomeros een man is zonder leeftijd en zonder gezicht die zich vrij beweegt in plaats en tijd zoals in een droom waaruit je aan het ontwaken bent. Karakteristiek voor zijn persoonlijkheid is dat hij tegelijkertijd enthousiast en cynisch kan zijn, sentimenteel en berekenend, een romanticus en een realist. Ook is hij bijna altijd omgeven door vrienden die hij graag zijn gedachten voorhoudt. De Chirico heeft het hoofdpersonage in zijn boek in hoge mate rond zichzelf gemodelleerd maar zelf is hij een notoire eenling.

De openingssène van het boek speelt zich af in een straat met de vage geur van een nabije haven en waarin deuren en ramen gesloten zijn. Bij een gebouw dat door Hebdomeros wordt beschreven als een Duits consulaat in Melbourne gaat hij naar binnen. Bij een trap ziet hij een klassieke Griekse zuil en ook een beeld van een lampdragende zwarte man. De sfeer is beklemmend en Hebdomeros voelt zich niet op zijn gemak, maar gelukkig zijn twee vrienden bij hem, sterke, atletische kerels die automatische geweren met reservemagazijnen in hun broekzak meedragen. Probeert u zich dit eens voor de geest te halen; het vervreemdende, surreële spat er af en alle elementen zijn aanwezig om zo een schilderij van De Chirico in te stappen.

In het boek verdwijnt Hebdomeros op een gegeven moment nadat hij, staand op de voorplecht van een boot, een toespraak heeft gehouden voor een gezelschap van zeelui en lokale vissers die hem in stilte aanhoren, ‘zoals Christus voor zijn leerlingen’. In de verte kruipt dan het eerste bleke licht van de ochtend voorzichtig omhoog langs de hemel. Een nieuwe dag breekt aan.

Verontrustend onzichtbaar

In ‘Lucassen’, de catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling die in 1999 in het Cobra Museum in Amstelveen wordt gehouden, beschrijft Elly Stegeman wat Lucassen in het werk van De Chirico bewondert, ‘(…) bovenal om de verontrusting die ervan uitgaat, een dreiging die van buitenaf komt en maar met heel weinig middelen gestalte krijgt. (…) Eenheid is er nooit, barsten, breuken of het besef van de grens, waarbuiten iets anders gaande is, dat misschien bedreigend is.’

In 1929 vergeleken kritische tijdgenoten-kunstenaars van De Chirico de komst van diens boek Hebdomeros met het zitten aan het bed van een stervende man die nog een paar briljante slotwoorden uitspreekt. Reinier Lucassen laat zijn onzichtbare Hebdomeros terugkeren, althans volgens de titel, maar het zwarte spoor in het water, de golfslag die normaliter achter een boot te zien is, suggereert eerder vertrek. En als er al sprake is van terugkeer dan zou de zware wolkenlucht erop kunnen duiden dat noch die terugkomst, noch een vertrek, eenvoudig is. 

Philomeen van ’t Hooft
Venduehuis der Notarissen Den Haag 

Bijschrift foto:

Reinier Lucassen (1939) | De terugkeer van Hebdomeros (2) | Gesigneerd en gedateerd 1982

Acryl op doek, 140 x 130 cm | Richtprijs € 5.000-€ 8.000

Post-War & Contemporary Art Auction | Venduehuis Den Haag | 14 oktober 2020

 

Terug naar het nieuwsoverzicht