4 december 2020 | Beleef Arvo Pärt in een werk van Jan Sluijters

Er liggen 60 jaren tussen Stilleven met bloemen, een kandelaar en een glas voor een spiegel uit ca. 1918 van Jan Sluijters en Spiegel im Spiegel, het stuk voor piano en viool uit 1978 van de Letse componist Arvo Pärt. Maar de associatie tussen de twee werken drong zich onmiskenbaar aan mij op toen ik een tijdje intensief naar het schilderij keek. 

Luide toon versus verstilling

Jan Sluijters (Den Bosch 1881- Amsterdam 1957) is één van de beroemdste Nederlandse avant-garde schilders uit de 20^e eeuw; bekend om zijn expressionistische werken in felle kleuren, geschilderd in een losse toets. Bij het grote publiek is hij nog het meest bekend om zijn portretten van vrouwen en de weergave van het naakte vrouwenlichaam. Om in American slang te spreken met een term die naar geluid verwijst: zijn schilderijen zijn ‘loud’. Sluijters bedient zich van woorden die refereren naar muziek. Zoals in december 1927, wanneer de journalist Marie Joseph Brusse in de Nieuwe Rotterdamsche Courant het artikel De dagtaak van den schilder Jan Sluijters publiceert en citeert: ’Ze [vrouwen] zijn zoveel aardiger om naar te kijken [dan mannen]. Een aardige vrouw kan van zich zelf ook iets moois componeeren.’

Binnen het oeuvre van Sluijters bevinden zich ook werken met een opmerkelijke verstilling waarin kleuren niet botsen, lijnen helder zijn en de penseelvoering zacht is, een verstilling à la Pärt. 

Het begin van de carrière van Jan Sluijters is veelzeggend: rond 1893, op twaalfjarige leeftijd, maakt hij illustraties voor een Frans leesboekje. Tussen 1893 en 1902 bezoekt hij achtereenvolgens de Koninklijke School voor Nuttige en Beeldende Kunst in Den Bosch, de Rijksnormaalschool voor Teekenonderwijzers in Amsterdam en de Rijksacademie van beeldende kunsten in Amsterdam.  Sluijters wil beeldend kunstenaar worden. 

Vulgairen valschen smaak en ruwe hartstochtelijkheid

In 1904 wint hij de Prix de Rome, de prestigieuze Nederlandse prijs voor schilderkunst. Het thema voor dat jaar is Eliza wekt de zoon op van de Sunamitische vrouw naar het Bijbelverhaal in Koningen 2, hoofdstuk 4, vers 36-37. Sluijters’ inzending is een toonbeeld van glad en academisch schilderen maar gewaagder in compositie en uitvoering dan de inzendingen van drie concurrenten. Bij de prijs hoort een studiebeurs en in 1906 gaat Sluijters naar Parijs waar hij onder de invloed raakt van de Franse avant-gardes: neo-impressionisme, kubisme, luminisme en fauvisme. Hij laat het brave academie schilderen achter zich waarop de Commissie van de Rijksakademie die toeziet op de correcte invulling van de Prix de Rome, besluit de studiebeurs in te trekken vanwege ‘een vulgairen valschen smaak (…) los van alle gezonde kunstprincipes en (…) valsch streven naar gewild nieuwe kleurstellingen en naar ruwe hartstochtelijkheid’. Zijn inzending van het schilderij Femmes qui s’embrassent uit 1906 wordt geweigerd op een expositie bij Arti et Amicitiae in Amsterdam. Ook in latere jaren, bij tentoonstellingen in o.a. het Stedelijk Museum in Amsterdam worden werken geweigerd of na enkele dagen verwijderd; ze zijn te aanstootgevend voor het publiek. 

In kranten en tijdschriften buitelen de critici intussen over elkaar heen. Frans Vermeulen schrijft onder de titel Kunst en Kuischheid (De Kunst, jrg. 4, 21-10-1911): ‘Want in dit [geaccepteerde] Breitnersche doek is de zinnelijke aandoening van een naakt vrouwenlijf veel sterker verbeeld, dan in een van de geëxcommuniceerde werken. Nog grappiger valt op het volslagen gemis aan artistiek benul bij wie deze weigering doordreef.’ Sluijters, in een brief aan de Bossche schrijver Vincent Cleerdin, reageert ogenschijnlijk laconiek: ‘nog een paar zulke weigeringen en ik zal een beroemd man worden.’ (bibliotheek Rijks Universiteit Leiden). 

Parijs als voedingsbodem

Sluijters’ werkdrift is enorm, in het bijzonder wanneer hij in Parijs verblijft. Hij leert kunstenaars als Piet Mondriaan, Leo Gestel en Kees van Dongen kennen en er zijn verschuivingen in zijn ontwikkeling als schilder. In buitenstudies en in stadsgezichten speelt de verbeelding van het licht een grote rol. Elektrische (straat)verlichting levert bij Sluijters wervelingen op van bijna ongemengde, primaire kleuren. In 1911 komt hij in contact met het kubisme van Cézanne, Braque en Picasso en bekijkt hij de collectie van Daniel-Henry Kahnweiler, een van de meest vooraanstaande Parijse kunsthandelaren in de 20e eeuw. Iets later volgt de vertaalslag in zijn eigen werk dat lineaire aspecten krijgt en waarvan het coloriet minder uitbundig wordt. Dat lineaire is in het bijzonder zichtbaar in landschappen, stadsgezichten en stillevens als in Stilleven met bloemen, een kandelaar en een glas voor een spiegel. Achter de bol van bloemen is een intrigerend lijnenspel zichtbaar  met een spiegellijst, een deurkozijn, een trapportaal en een tafel; lijnen zetten zich voort in de aanwezige  objecten, opgaand, dalend en gebogen of worden gespiegeld in het spiegelglas. 

Het is niet gewaagd te veronderstellen dat een neiging naar minder uitbundige onderwerpen mede te maken heeft met Sluijters’ persoonlijke leven. In 1913 trouwt hij met Greet van Cooten; een jaar later wordt zoon Jan Jr. geboren. In 1919, rond de tijd waarop hij Stilleven met bloemen, een kandelaar en een glas voor een spiegel schildert, wint hij de Gouden medaille op de Najaarstentoonstelling van Arti met een tekening van een gezin. 

‘Ik schilder mijn ontroering’

Jan Sluijters wil niet gerekend worden tot een bepaalde schilderstijl. Op 17 mei 1914 publiceert De Amsterdammer een ingezonden brief van hem: ‘Wanneer een musicus in staat is klanken te vinden, die een zuiver beeld geven van zijn ontroering, waarom zou de ontroering dan niet om te zetten zijn in mijn kleuren en vormen? En waarom is de schilder fout van tekening en kleur als hij de afbeelding geeft van kleuren en lijnen, die den gekristalliseerden vorm aanduiden van dat abstracte [gevoel van ontroering] of van den fotografische werkelijkheid afwijken?’ 

Waar Arvo Pärt een aantal jaren in afzondering woont om tot vernieuwing in zichzelf te komen, gaat Sluijters bewust op zoek naar nieuwe indrukken en verwerkt die in zijn artistieke vocabulaire. Wanneer je reflecterende objecten bij elkaar zet, zie je een reeks spiegelbeelden die eindeloos kan zijn. Opgaande lijnen worden gevolgd door dalende, als een antwoord in een spiegel. Hetzelfde effect als in Pärts’ compositie.

 

Philomeen van ’t Hooft
Venduehuis der Notarissen Den Haag 

Bijschrift foto: 

Venduehuis Den Haag | European Fine Art Auction | 15 december 2020
Jan Sluijters (1881-1957) | A still life with flowers, a candle and a glass in front of the mirror
Gesigneerd Jan Sluijters (op het spieraam) | Olieverf op doek, 79x77,5 cm | Ca. 1918
Richtprijs €20.000-30.000

 

 

Terug naar het nieuwsoverzicht