18 mei 2021 | Zijn lezende vrouwen gevaarlijk? Over een werk van Jan Toorop

“Never underestimate the power of a girl with a book” is één van de veel geciteerde uitspraken van Ruth Bader Ginsburg, tot haar dood in 2020 als rechter verbonden aan het Hooggerechtshof van de Verenigde Staten. Het klinkt als tegeltjeswijsheid, maar tot in het midden van de 19^e eeuw wordt het als ongewenst en zelfs gevaarlijk gezien wanneer vrouwen lezen. En in sommige delen van de wereld geldt deze opvatting vandaag de dag nóg. Met elk boek dat vrouwen lezen, ontwikkelen ze zich meer, ze kunnen informatie vergaren en een boek kan hen op ideeën brengen, bijvoorbeeld om hun positie in de maatschappij aan de kaak te stellen in een samenleving die sterk paternalistisch is.

In de vermakelijke Netflixserie Bridgerton, die speelt in upperclass Londen rond 1813, komt dit thema ook meer dan eens aan bod: moeders gebieden hun dochters dat ze hun boek weg moeten leggen, broers vragen hun jongere zusjes wat ze toch zo leuk vinden aan lezen. Lezen is onnuttig tijdverdrijf, lezen is gevaarlijk. Stefan Bollmann schrijft in 2006 Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk. Bollmann gaat in zijn zoektocht naar lezende vrouwen terug tot in de 13^e eeuw en vraagt zich af wie die vrouwen zijn die lezen. Schrijven ze ook zelf? Of zijn ze alleen afgebeeld als lezend persoon en wat wil de schilder daarmee zeggen?

Alleen al om die reden is het spannend te bedenken wat de dame aan het lezen is die Jan Toorop op de rug gezien afbeeldt. Van het boek is maar een klein stukje te zien, direct boven de geelgebloesde linkerschouder. 

Van Poerworedjo naar Nederland

Johannes Theodorus Toorop wordt in 1858 geboren op Java. Op 13-jarige leeftijd komt hij naar Nederland om de HBS te volgen en daarna schrijft hij zich in bij de Delftse Polytechnische School voor tekenonderwijs. Tussen 1880-1882 bezoekt hij de Rijksacademie in Amsterdam en woont hij op kamers bij de kunstenaar Jan Veth. Vervolgens studeert hij in Brussel. Toorop heeft een sensor voor veranderingen in de kunst en voor nieuwe ideeën en ontwikkelt zich tot een veelzijdig kunstenaar. Daarbij is hij ook makkelijk in de omgang. Hij sluit zich in 1884 aan bij de avant garde beweging Les Vingt in Brussel, een internationale kunstkring waarin tekst, dichtkunst en toneel belangrijke inspiratiebronnen vormen. Toorop is het enige lid van Nederlandse komaf. Hij maakt reizen naar Engeland en raakt bevriend met James McNeill Whistler en met William Morris en Walter Crane, oprichters van de Arts and Crafts Movement. Hun levensvisie en in het bijzonder de aandacht voor het ambachtelijke, zullen vanaf het begin van de 20^e eeuw hun weerslag vinden in het werk van Toorop.

Slaoliestijl

Bij het grote publiek is Toorop bekend om zijn affiches voor Delftse slaolie uit 1894. Zijn ontwerpen in vloeiende lijnen zorgen ervoor dat de Hollandse art nouveau ook wel slaoliestijl wordt genoemd.

Aan het begin van de twintigste eeuw is Jan Toorop de spil in de kunstenaarskolonie in Domburg, waar kunstenaars als Piet Mondriaan, Jan Sluijters, Jacoba van Heemskerk en Mies Elout-Drabbe deel van uit maken. Kunst, literatuur en muziek maar ook filosofie en het gedachtengoed van de Rozenkruisers spreken Toorop aan. Overal haalt hij zijn ideeën vandaan en daardoor ontwikkelt hij een zeer persoonlijke stijl. In zijn oeuvre zijn elementen te herkennen van realisme, impressionisme, postimpressionisme (pointillisme), symbolisme, Jugendstil en art nouveau.

Ambachtelijk kunstenaar

Kenmerkend in de figuurstudies van Toorop is de lijnvoering die meteen ‘raak’ is. Bijvoorbeeld in de studies van arbeiders die hij tekent bij de ijzergieterij en emailleerwerkenfabriek Diepenbrock & Reigers in Ulft (D.R.U.). Vanaf 1912 experimenteert hij hier met werken in email. Als tekenaar en graficus ontwerpt hij reclame- en tekstborden en geëmailleerde sieraden. Vanaf 1905, wanneer hij zich bekeert tot het katholicisme, worden geëmailleerde kruiswegstaties ook onderdeel van zijn oeuvre. D.R.U.-eigenaar en -directeur Frans Deurvorst bezit rond 1930 een van de grootste particuliere verzamelingen met werken van Jan Toorop in Nederland.

Met de rug naar ons toe

De lezende vrouw uit 1912 zit aan een tafel vlakbij een raam; aan de bovenkant van het blad papier is een randje van het kozijn te zien en met blauw krijt suggereert Toorop lucht en buitenwereld. De stoel heeft een opvallende, opengewerkte rugleuning en is van rotan gemaakt. Met vlotte streekjes duidt Toorop het materiaal: kijk naar het geribbelde patroon langs de boogvormige leuning en naar het vlechtwerk op de versterkte hoekpunten van het rechthoekige rugpaneel. Het is typisch zo’n stoel die je in een tuinkamer of serre aantreft. Op de tafel staat rechts een bloeiende plant in een pot en links een hoge vaas met bloemen. Wie de vrouw is weten we niet. Wél bekend is dat Toorops tweede vrouw, Annie Hall, en haar zuster Janet vaak model voor hem stonden. Beide vrouwen figureren ook in de slaolieaffiches.

Jan Toorop maakt de tekening in houtskool en gekleurd krijt en het is interessant dat de compositie niet gecorrigeerd is: door het opgestoken haar van de vrouw heen zijn lijnen te zien die erop duiden dat Toorop eerst de positie van het hoofd heeft getekend en daarna het haar. Een schilder zou de  hulplijn van het hoofd hebben overgeschilderd met olieverf – Toorop heeft de houtskoollijn wel verpoetst, maar hij blijft zichtbaar. De meeste lijnen in dit werk zijn echter meteen raak.

 

“De grondslag van mijn werk is Oostersch”

De tekening is opvallend symmetrisch van opbouw in vorm en kleur. Naast het gele vlak in het centrum van de voorstelling zijn links en rechts gebogen florale vormen in groen en rood geplaatst. De stengels van de bloemen en de plant neigen naar elkaar toe. De denkbeeldige boog die ze vormen wordt compleet in het bolle, opgestoken haar van de vrouw. De opengewerkte rugleuning vormt een tweede, groter boogvormig element in de compositie.

Het blauw van het raam vindt zijn tegenhanger in het blauw van de rok die de vrouw draagt, zichtbaar door de rugleuning van de stoel. Beide vormen zijn min of meer rechthoekig. Zo bezien is deze figuratieve voorstelling ook een bouwkundig vormenspel.

In een interview in 1925 met Henri Wiessing in ‘Gesprekken met kunstenaars’ zegt Toorop: “Indië heeft veel voor mij betekend en kan niet meer uit mij worden weg gedacht, de grondslag van mijn werk is Oostersch.” Over het geometrische lijnenspel in zijn werk zegt hij dat dit is geïnspireerd door het schaduwspel van Wajangpoppen.

Toorops Lezende dame op de rug gezien bevat een mix aan vormen, stijlen en invloeden, geheel passend bij de kunstenaar. Het is een elegante voorstelling met een tikje mysterie.  Graag zou ik over de schouder van de vrouw willen meekijken om te zien welke tekst haar aandacht gevangen houdt. Maar gevaarlijk… nee, dat lijkt me deze lezende dame niet.

Philomeen van ’t Hooft
Venduehuis der Notarissen Den Haag

Bijschrift foto: 

Jan Toorop (1858-1928) - Een lezende dame aan een tafel, op de rug gezien
‘Linksonder gesigneerd en gedateerd ‘J.Th.Toorop/1912
Houtskool en gekleurd krijt op papier - 26,5x20,5 cm
Richtprijs €2.500 - €3.500 - Venduehuis Den Haag - Old Master Paintings, Nineteenth Century & Early Modern Art
Veiling 26 & 27 mei 2021

 

Terug naar het nieuwsoverzicht