13 februari 2023 | “Tot iets hoogers geroepen”, over de schilder Antoon van Welie"

“Wanneer (…) welk kunstwerk ook, zijn oorsprong vindt bij het verstandelijk overleg, zoo is het ten doode opgeschreven. Ieder groot kunstwerk gaat uit van het hart, het hart moet zelfs de overhand hebben, wat ons niet tot diep in ons wezen raakt, is formulewerk en daardoor in hogere betekenis waardeloos.” Aldus Frits Lapidoth in De Nieuwe Courant van 12 oktober 1917. Als recensent bezoekt hij een tentoonstelling in de Groote Koninklijke Bazar aan de Zeestraat in Den Haag waar hij getroffen wordt door een portretschilderij van Antoon van Welie voorstellend Jenny Kühn, de echtgenote van de schrijver Marcellus Emants.*

*Het bewuste schilderij is vooralsnog niet getraceerd. In de beeldbank van de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse letteren, is een zwart wit foto te  vinden van een portret door Floris Arntzenius van Jenny Kühn, Marcellus Emants en hun dochter. Dit schilderij is verloren gegaan in WWII.

Johannes Antonius van Welie

Johannes Antonius van Welie (1866–1956) voltooit in 1892 zijn schildersopleiding aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen. Na enkele jaren in Den Bosch gaat hij vanaf 1899 reizen om kennis en inspiratie op te doen en om een netwerk op te bouwen onder de elite van zijn tijd, want daar wil hij specifiek voor werken. Parijs, Wenen en Nice zijn enkele van zijn reisdoelen. In Rome heeft hij zelfs een atelier binnen Vaticaanstad.

Antoon van Welie wordt door Karin van Lieverloo en Pieter Roelofs in hun boek ‘de laatste decadente schilder’ genoemd. Van Welie is beroemd om zijn societyportretten, van schrijvers zoals Louis Couperus en Willem Kloos, van acteurs als Sarah Bernard en dansers als Anna Pavlova en Isadora Duncan, van pausen en bisschoppen, van de Nederlandse en Engelse aristocratie en van leden van het Nederlandse Koninklijk Huis.

Maar de schilder voelt zich daarnaast ook ‘tot iets hoogers geroepen’; zo formuleert journalist J.R.  van der Lans het in 1899. Dat levert een heel eigenzinnig en divers oeuvre op, waarin symbolisme, poëzie en religie hand in hand gaan. Voor kerken in Beek (bij Nijmegen) en Pijnacker ontwerpt hij tussen 1893–1895 kruiswegstaties. Jos van der Lans schrijft in de jaren 1899–1905 enkele malen over Antoon van Welie in het tijdschrift de ‘Katholieke Illustratie’. Over de kruiswegreeksen zegt Van der Lans: “De staties toonden niet Van Welie’s volle kracht” en ook dat het duidelijk is dat Van Welie “tot iets hoogers geroepen was dan de versiering van eenvoudige dorpskerken.” En misschien heeft de schilder dat zelf ook zo gezien, want de kruiswegstaties in Beek en in Pijnacker zijn, als ensemble, niet door hem gesigneerd; slechts één voorstelling draagt zijn naam.

Werken uit Van Welie’s vroege carrière worden gerekend tot het Symbolisme. Deze stroming, met name binnen de schilderkunst en de literatuur, ontstaat in Frankrijk rond 1885. Door uiting te geven aan eigen ervaringen, gemoedstoestanden, dromen en angsten, biedt de kunstenaar in zijn schilderijen letterlijk een doorkijkje naar een andere (hogere) werkelijkheid, een andere wereld. Ook mythen en legenden, sprookjes en gedichten zijn inspiratiebronnen voor de schilder.

Gedurende zijn hele loopbaan krijgt Antoon van Welie te maken met critici die zijn werken omarmen dan wel verguizen. Zijn symbolische en mystiek-religieuze schilderijen worden vergeleken met de dromerige, poëtische of melancholische werelden die schilders als Edward Brune Jones, Puvis de Chavannes en James MacNeill Whistler weten te scheppen. Ook verwijzen ze naar de Britse Pre-Raphaelite Group die teruggrijpt op de tijd van vóór Raphael, naar een ideale wereld met eenvoudige composities en een nauwkeurige, realistische werkwijze.

Andere kunstcritici daarentegen spreken van overgevoeligheid, van zielloze portretten en van “banaal-opgemaakte en gratielooze bedrieglijke salonkunst”. Anton C. Loffelt raadt in 1901 de schilder aan “naar Italië te gaan om daar zijn voorstellingsvermogen en opvatting te verfijnen.” Wat in de commentaren ook een rol zal hebben gespeeld, is dat Van Welie’s werken een duidelijk rooms-katholieke invalshoek hebben waar kunstliefhebbers met een protestantse achtergrond – zeker in die tijd – geen waardering en sympathie voor hebben. Het is duidelijk: Van Welie is geen schilder die in eigen land bij het grote publiek populair wordt. Daarvoor is de tweedeling in zijn oeuvre te sterk en zijn de werken te uiteenlopend van kwaliteit. De vraag is zelfs of Van Welie populariteit ambieert. In 1904 werd over de schilder geschreven: “Zijn kunst is er een voor fijnproevers.”

Van Welie lijkt zich meer en meer op te sluiten in zijn religieuze kunst en ook de verfijning verdwijnt. Mede door het overvloedig gebruik van godsdienstige symbolen neemt de belangstelling en waardering voor de schilder in de loop der tijd sterk af. Het ‘hoogere’ beïnvloedt de verkoopprijs in veilingen in negatieve zin en velen zijn de vroegere, elegante portretten van de upper classes vergeten.

Het vrouwenportret dat bij het Venduehuis wordt aangeboden in februari 2023, past niet binnen de categorie upper class. De vrouw met haar ronde gezicht in de beschilderde, cirkelvormige lijst hoort bij de werken die zijn geïnspireerd door de Pre-Raphaelite Group. Wie de geportretteerde is, is (nog) niet bekend. In de driehoeken buiten de cirkel schildert Van Welie rozen, linksachter het portret zweeft een engel met een palmtak, rechts zijn de spits van een kerktoren en drie kruisen, graven, te  zien. De vrouw is decent en in het zwart gekleed; mogelijk is het rouwkleding, maar dan is de vrouw in ieder geval niet in ‘diepe rouw’, want dan is de opvallend grote rode broche ongepast. Het sieraad lijkt van bloedkoraal gemaakt te zijn en daaraan kan een spirituele betekenis worden gegeven: bloedkoraal brengt innerlijke rust. De engelfiguur met de palmtak staat in het oeuvre van Van Welie vaak symbool voor de Engel Gods die overledenen begeleidt naar een beter, eeuwig leven. Achter de datering linksvoor op het werk (met Ft voor Fecit voor het jaartal 1953), staat een kruisteken. Dit zou kunnen betekenen dat de geportretteerde is overleden. In dat geval begeleidt de engel haarzelf naar haar dierbaren die haar zijn voorgegaan naar ‘het hoogere’.

 Antoon van Welie - Handtekening op vrouwenportret

Philomeen van ’t Hooft
Venduehuis der Notarissen Den Haag
 

Veiling: Venduehuis Den Haag | Een oog voor schoonheid: Een collectie Nederlandse kunst uit de 20ste eeuw.
Online Only | 14 - 28 februari 2023.
De richtprijs voor dit portret is € 200 - € 400.

Literatuur:
Karin van Lieverloo en Pieter Roelofs, Antoon van Welie 1866-1956, De laatste decadente schilder.

Terug naar het nieuwsoverzicht